Zabytkowa Kuźnia Wodna w Starej Kuźnicy

Stara Kuźnica to miejscowość położona w województwie świętokrzyskim (powiat konecki, gmina Końskie). Tereny te są atrakcyjne pod względem krajoznawczym, przebiegają tu m.in. niebieski szlak turystyczny Kuźniaki-Pogorzałe, oraz czerwony szlak rowerowy biegnący do Sielpi Wielkiej. Jednak największą atrakcją okolicy jest zabytkowa kuźnia wodna, będąca filią Narodowego Muzeum Techniki w Warszawie.

Kuźnice w dawnej Polsce (zwane również hamerniami i młotowniami) były rodzajami niewielkich zakładów, których przeznaczeniem była obróbka i wytapianie rud metali, a także nadawanie odpowiednich form metalowym wyrobom. Niegdyś manufaktury te miały ogromne znaczenie dla gospodarki i wojskowości – to tutaj wyrabiano żelazo niezbędne dla produkcji uzbrojenia, ale także narzędzi użytkowych, np. rur, okuć, dużych naczyń czy kotłów.

Przykładem takiej manufaktury jest pochodząca z XVII wieku kuźnia wodna w Starej Kuźnicy, która jest jednym z ważniejszych tego typu zabytków w Polsce. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1662 roku, wiadomo jednak, że już wcześniej w tej okolicy kwitł przemysł metalurgiczny. Początek udostępnienia jej dla zwiedzających nastąpił w roku 1961, kiedy to po trzech latach prac konserwatorskich budynek wraz z urządzeniami, wcześniej bardzo zaniedbany, został doprowadzony do odpowiedniego stanu. To, co stanowi o unikalnym charakterze kuźni, to przede wszystkim zachowanie się charakterystycznego dla osiemnastowiecznej techniki metalurgicznej wyposażenia w stanie kompletnym. Interesującym przykładem są np. rzadko występujące drewniane miechy typu skrzyniowego. Mimo że kuźnia z zewnątrz nie robi na zwiedzających większego wrażenia, przypominając wyglądem wiejskie domostwo, to jednak to co można zobaczyć wewnątrz świadczy o tym, że stanowi ona jedyny zachowany w Europie przykład tego typu manufaktury – kuźnicy posiadającej młot i miech paleniskowy, które były wprawiane w ruch siłą spadku wody (w tym wypadku rzeką Młynkowską). Oprócz miechów, młota naciskowego (z pierwszej połowy XIX wieku) i miecha paleniskowego, wśród wyposażenia można podziwiać również koła wodne (tzw. gatro lub koła nasiębierne), wypusty, dmuchawę oraz inne narzędzia.

Raz na jakiś czas, na potrzeby zwiedzających, maszyneria jest wprawiana w ruch. Pozwala to nie tylko oglądać zabytkowe wyposażenie, ale także przenieść się w czasie i na własne oczy zobaczyć jak niegdyś działała manufaktura. Przy demonstrowaniu pracy kuźnicy, woda z zalewu rzeki Młynkowskiej spuszczana jest na koło wodne, które wprawia w ruch młot. Młot naciskowy pracował niegdyś z częstotliwością około 60 uderzeń na minutę.

Ze Starą Kuźnicą związana jest także ciekawa historia z okresu drugiej wojny światowej. W budynku kuźni w czasach okupacji ukrywał się dr Jacek Wilczur, członek Armii Krajowej, historyk i politologii, uratowany przez tutejszego kowala, Adama Niewęgłowskiego. W okresie powojennym wnuk Niewęgłowskiego stał się osobą oprowadzającą zwiedzających po obiekcie.

Kuźnica okres swej świetności przeżywała w XVII i XVIII stuleciu, jednak funkcjonowała czynnie aż do 1955 roku. W 1860 wybudowano duży piec, który pracował do 1893 roku. W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku powstał tu specjalny zbiornik wodny z sześciokątnym spływem.

Do Starej Kuźnicy najlepiej wybrać się latem, kiedy aura sprzyja pieszym i rowerowym wędrówkom po tutejszych urokliwych okolicach. O tej porze roku warto także wybrać się nad zalew rzeki Młynkowska, który oferuje kąpielisko i podstawową infrastrukturę turystyczną.